Interview Roelien Attema, hoofd Innovation & Systems bij ASTRON

Tekst: Monique Bons
Fotografie: Roelof Jonker

In het achterland van Regio Zwolle, midden in het Drentse natuurgebied Dwingelderveld bij Dwingeloo, bevindt zich een bijzonder bedrijf, een echte parel: ASTRON, het Nederlands Instituut voor Radio Astronomie. ‘Een heel mooi en uniek bedrijf met 165 medewerkers die gave sterrenkundige ontdekkingen doen met unieke technologie en dat op een goede manier is ingebed in de Nederlandse en regionale infrastructuur’, vertelt hoofd Innovation & Systems Roelien Attema enthousiast.

ASTRON is bij het grote publiek vooral bekend om zijn grote telescopen waarmee het heelal wordt afgespeurd. ‘We kijken niet naar het zichtbare licht dat de sterren uitstralen, zoals onze ogen dat doen, maar we kijken naar lagere frequenties, de radiofrequenties, ook wel ‘RF’ genoemd. Een grote uitdaging hierbij is dat we ook op aarde deze frequenties veel gebruiken met niet alleen de AM en FM radio, maar ook met mobiele telefonie en alle hedendaagse draadloze technologie en apparatuur. Het is alsof je gefluister wilt opvangen in een kamer waarin iedereen schreeuwt. Maar juist die heel zwakke signalen vanuit de ruimte zijn voor onze astronomen de basis voor het onderzoek dat ze doen naar bijvoorbeeld planeten, sterren, pulsars, zwarte gaten en het ontstaan van het heelal.'

Telescopen
'Hiervoor zijn heel grote en gevoelige telescopen nodig. De bekendste hier in Nederland zijn misschien wel de veertien schotels die vlakbij het Herinneringscentrum Kamp Westerbork staan’, legt Roelien uit. ‘Ik vind dat altijd weer een indrukwekkend gezicht. We kunnen die schotels draaien in de richting van het object dat we in de ruimte willen onderzoeken. Dat kan ook, maar dan op een andere manier, met een nieuwer type telescoop: LOFAR. Die ziet er echter heel anders uit: het zijn gewoon heel veel simpele paaltjes en een verzameling zwarte boxen in het veld. Deze antennestations stonden aanvankelijk eerst alleen in Nederland, maar zijn inmiddels ook in negen andere landen te vinden. Daarmee hebben we als het ware een heel grote telescoop gecreëerd waarmee we via RF signalen kunnen opvangen vanaf het ontstaan van het heelal. Het is daarmee de grootste radiotelescoop die er bestaat, en als eerste in zijn soort door ASTRON neergezet’, klinkt het niet zonder trots.

Drie disciplines onder één dak
‘Het hele proces van de ontwikkeling van dergelijke telescopen is een prachtig voorbeeld van een goede samenwerking tussen technologie en wetenschap: ze stuwen elkaar voort op de grens van het mogelijke’, vervolgt Roelien haar verhaal. 'Daarnaast hebben we nog een andere groep van experts in huis die de operatie van onze twee telescopen doet. Onze telescopen zijn open. Dat betekent dat iedere astronoom ter wereld een voorstel mag doen voor onderzoek. We zijn één van de weinige radioastronomie-instituten met drie disciplines onder één dak. Voor de afdeling Innovation & Systems, verantwoordelijk voor het technologische onderzoek en het ontwerp en de realisatie van nieuwe radiotelescopen is dat heel waardevol.’

Samenwerken in de regio
ASTRON werkt niet alleen samen met andere internationale instituten voor radioastronomie, en internationale en nationale universiteiten en hogescholen, maar ook veel met bedrijven vaak dicht bij huis. ‘We hebben een labfaciliteit in huis waar prototypes voor bijvoorbeeld de hardware van LOFAR snel kunnen worden doorontwikkeld. In die prototypefase werkten we samen met bedrijven uit Noord-Nederland. Wij stellen vaak eisen aan de borden die andere klanten niet stellen, en daarom was het voor deze bedrijven ook een heel uitdagende manier om zelf te innoveren. Uiteindelijk hebben zij in de productiefase van LOFAR duizenden borden voor ons gemaakt, waardoor miljoenen euro’s naar het bedrijfsleven in Noord-Nederland zijn gegaan.

Een andere vorm van samenwerking in de regio vindt plaats in de context van het Innovatiecluster Drachten. Deze groep samenwerkende hightechbedrijven in Noord-Nederland loopt voorop met technische innovaties in producten en oplossingen wereldwijd. Het cluster ontstond in Drachten, maar heeft zich intussen uitgebreid naar Groningen en Drenthe. We delen gezamenlijke researchprojecten en laten studenten kennismaken met deze mooie bedrijven, waarmee we hen in de toekomst hopen te behouden voor Noord-Nederland en daarmee ook Regio Zwolle.’

Ontwikkeling en innovatie
‘Daarnaast nemen we wel deel aan samenwerkingen buiten de sterrenkunde. We zijn bijvoorbeeld bezig met het ontwerpen van een antennesysteem dat activiteiten op de zon kan waarnemen voor het ministerie van Defensie in samenwerking met het KNMI en S&T (Science & Technology). Een grote barst op de zon heeft namelijk invloed op onze communicatie en het kan elektriciteitscentrales verstoren. De LOFAR telescoop kan de activiteit van de zon goed waarnemen en ASTRON heeft dus veel relevante expertise. Net als de andere samenwerkingen die we aangaan, is ook dit voor onze experts weer een manier om nieuwe kennis op te doen en op een andere wijze bezig te blijven met deze materie. Zo leer je steeds weer van elkaar. Dat zien we ook bij de ontwikkeling van SKA, de nieuwste internationale telescoop. Hierbij werken we samen met drie Nederlandse softwarebedrijven. Daarbij leren onze experts veel over professioneel software schrijven en wij leggen hun heel ingewikkelde algoritmiek uit. Een heel vruchtvolle samenwerking.’

Wireless Data Lab
Nog niet zo lang geleden besloot ASTRON zijn labfaciliteit breder open te stellen voor externe partijen, ondersteund door een subsidie van SNN (Samenwerkingsverband Noord-Nederland). ‘Veel van onze meetkamers en instrumenten stonden regelmatig niks te doen. Eigenlijk is dat doodzonde. We hebben al die state-of-the-artapparatuur beschikbaar. Hoe zou het zijn als een aantal bedrijven van Noord-Nederland daar ook gebruik van kan maken? Of de rest van Nederland?’

De markt voor draadloze apparatuur is immers enorm! Van smartphones, antidiefstallabels, datalogging op afstand en ingebouwde Bluetooth-apparaten tot regensensoren op een landbouwbedrijf en WiFi: RF-techniek is doorgedrongen in alle aspecten van ons dagelijks leven. De ontwikkeling gaat echter niet vanzelf. Er moeten steeds weer nieuwe prototypes worden gemaakt en getest. ‘Daar is vaak dure apparatuur voor nodig’, weet Roelien. ‘Apparatuur die wij hier allemaal in huis hebben. Wij zijn gespecialiseerd in rapid prototyping: we kunnen snel prototypes maken. Daarom hebben we erin geïnvesteerd om ons Wireless Data Lab toegankelijker te maken, zodat ook andere mensen met onze apparatuur kunnen werken en met onze experts kunnen sparren. Bedrijven kunnen hier een gedeeltelijk ontwerp laten toetsen en doormeten. Dat levert veel tijdwinst op: versnellen van innovatie en prototypeontwikkeling, eerder fouten detecteren en sneller naar de markt. Corona dreigde even roet in het eten te gooien, maar die tijd hebben we gebruikt om het lab nóg beter op te zetten en ons marketingmateriaal te optimaliseren. Gelukkig konden we wel beperkt open zijn en hebben we toch een aantal mensen goed kunnen helpen. Maar we willen graag samenwerken met nog meer partners. Ik zou dan ook iedereen die geïnteresseerd is in een verkennend gesprek willen uitnodigen om contact met ons op te nemen’, besluit Roelien haar verhaal.